Deze week (21 november 2017) stond ‘nudging’ centraal op een studieochtend georganiseerd door de staatssecretaris Zuhal Demir. Nudge is bekend geworden door het gelijknamige boek van de Amerikaanse wetenschappers Richard Thaler (die dit jaar de Nobelprijs voor economie kreeg) en Cass Sunstein. Nudging komt centraal staan in haar armoedebeleid.Nudge betekent zoveel als een duwtje in de rug. Mensen een duwtje in de ‘goede’ richting geven door de context zodanig aan te passen dat mensen de goede of gewenste keuze maken. Bekende voorbeelden van ‘nudging’ zijn de vlieg als mikpunt in het urinoir of het op ooghoogte brengen van gezonde producten om gezonde voedingspatronen te stimuleren.
De ideeën van Thaler en Sunstein konden op vrij veel bijval rekenen, ook in politieke middens. Cass Sunstein werd adviseur van president Obama, in de UK richtte premier David Cameron een Nudge-unit op en in Nederland kwamen zowel de RMO (Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling) als de WRR (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid) met omstandige ( kritische) rapporten over het gebruik van nudging door overheden.
Ook de federale Staatssecretaris voor armoedebetstrijding, Zuhal Demir, blijkt het idee genegen te zijn. In een interview (DM 5 aug. 2017) zei ze: “Ik heb de laatste tijd met veel armoede-experts gesproken, en zij vertellen me dat België achterloopt wat betreft het duwtje in de rug voor mensen in armoede. Niet om hen te dwingen naar de tandarts te gaan, maar om hen tenminste duidelijk te maken dat ze recht hebben op tegemoetkomingen. Nudging, heet dat, en daar wil ik op inzetten.’
In datzelfde interview deze zomer beloofde de staatssecretaris met een structurele nudging-cel op federaal vlak in 2018 te starten. Tijdens de studiedag maakte ze deze belofte concreter: een werkgroep moet een experiment rond nudging uitwerken. De thema’s zijn nog niet zeker: housing first of automatische rechten of … De keuze moet nog bepaald worden.
‘Nudging’ stelt heel wat mensen die bekommerd zijn om armoede in dubio. Want wie kan tegen een duwtje in de rug zijn, zeker wanneer mensen de vrije keuze blijven behouden. Mensen in armoede kunnen immers een duwtje zeker gebruiken omdat ze door hun overlevingsstrijd het moeilijk hebben om de juiste beslissingen te nemen.
Schaarste neemt immers bezit van het denken. Eldar Shafir beschrijft in ‘Schaarste’ overtuigend hoe de mogelijkheid tot het nemen van beslissingen heel klein wordt. Schaarste maakt je dus onvrij, ook van schaarste. En van armoede kan je geen vrij nemen.
Mensen in armoede een duwtje geven in de juiste richting klinkt goed. De studiedag gaf meer dan genoeg voorbeelden van hoe het kan werken. Het gaat telkens om kleine acties, een nudge is een klein en goedkoop instrument, die keuzes van mensen vergemakkelijken: eenvoudiger brieven, een herinnering, een aansprekende notitie, het inspelen op positieve eigenschappen van mensen, …
Nudging werd populair in tijden van economische crisis. Eldar Sharif zegt over het beleid van Obama: nudging dankt zijn populariteit aan een combinatie van een gebrek aan fondsen en politieke onmacht. Hetzelfde geldt voor het beleid van Cameron: ook hij had te maken met de economische crisis en een coalitieregering waardoor hij moeilijk wetten door het parlement kreeg.
Nudging is dan het middel dat weinig kost maar wel wat opbrengt. De voorbeelden uit de UK en de USA zijn sprekend: minder overheidsuitgaven voor medicijnen, minder rokers, minder snel rijden en dus minderongevallen, …
Nudges lijken het tovermiddel te zijn. De staatsecretaris temperde in haar inleiding de verwachtingen. Zij bevestigt dat inkomens en werk prioritair blijven en dat nudges de armoede niet uit de wereld kunnen helpen. Hiermee zit ze op de lijn van de auteurs van het boek. Sunstein bevestigt keer op keer dat ‘nudges’ niet voldoende zijn om onze grootste problemen als geweld, criminaliteit, klimaatverandering of armoede aan te pakken’ . Er is meer nodig. Sunstein verwijst naar wetten en decreten, met andere woorden, naar politieke keuzes, naar een structureel beleid waarbinnen nudges een instrument kunnen zijn.
De vraag is of zonder dit structureel beleid nudges werken. Evaluaties van het nudging-beleid van Obama maken duidelijk dat nudges niet werken als er een gebrek aan geld en mentale vrijheid is . De conclusies zijn eenduidig: de focus moet niet enkel liggen op de design van formuleren, de openingsuren, …, maar moet ook liggen op de middelen die mensen in of nabij armoede nodig hebben. Met nudges kun je mensen de richting van hun rechten duwen, maar als die rechten zoals het leefloon beperkt ingevuld zijn, blijft men arm.
Het gevaar is dat kiezen voor nudging en niet tegelijkertijd voor een structureel armoedebeleid, de verantwoordelijkheid leggen is bij de arme zelf. Armoede wordt zo herleid tot een individueel probleem. Zo worden maatschappelijke verantwoordelijkheid (te weinig sociale woningen bv) en sociale factoren (discriminatie en racisme bv) genegeerd of verdrongen. Zo moet de overheid zijn verantwoordelijkheid niet nemen voor hogere minima, voor meer sociale woningen, voor het openen van wijkgezondheidscentra, voor integratie en ondersteuning van werklozen.
Nudging past dan goed binnen het culpabiliserend beleid. Ignaas Devisch heeft dan ook meer dan gelijk: ‘we hebben allemaal slechte gewoontes, maar alleen mensen in armoede kunnen ze zich niet veroorloven, de anderen wel.’
Nudging zonder structureel beleid dreigt zo mensen hoop te geven, maar tegelijkertijd verder weg te duwen in armoede. Als armoedebeleid herleid wordt tot enkel nudging dan wordt de arme daar het slachtoffer van.
Misschien daagt de staatssecretaris met deze studiedag ons uit ‘nudging’-technieken aan te wenden om de federale regering een duwtje in de goede (structurele) richting te geven.
1 Sendhill Mullainathan en Eldar Shafir. Schaarste. Hoe het gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen. 2013
2 https://www.nytimes.com/2016/02/24/business/economy/nudges-arent-enough-to-solve-societys-problems.html
3 Cass Sunstein, There’s a backlash against nudging – but it was never meant to solve every problem. Guardian 24 april 2014
4 Loibl, Cäzilia and Jones, Lauren Eden and Haisley, Emily and Loewenstein, George, Testing Strategies to Increase Saving and Retention in Individual Development Account Programs (February 20, 2016). Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2735625 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2735625
5 Ignaas Devisch. Is armoede een slechte gewoonte? De Standaard 25 april 2017 http://www.standaard.be/cnt/dmf20170424_02850015
Laat niemand in de steek, zo vraagt de koning, nu is de vraag wat gaat de regering daar aan doen, armen worden gewoon genegeerd, Waar zitten de verantwoordelijken voor
welzijn, die hoor je niet, eerst beloften maken en dan terugtrekken, mooi is dat, en zich maar op de borst kloppen.
En mag er van het leefgeld afgenomen worden, hoe kan iemand in godsnaam
overleven op 500 euro, 893 euro is nog te weinig, ik kan niet begrijpen hoe mensen
kunnen leven die daar niets aan doen, dat is hard zijn , dat is geen hart hebben in
mijn ogen, dit zijn ook mensen , geef ze waardigheid, het is niet dat ze geen geld hebben dat ze niets waard zijn want er niet voor zorgen zoals het hoort is zo goed
als zeggen dat ze niets waard zijn, en dat wordt dan een beschaaft land genoemd.?